Milli Azərbaycan qadın geyiminin atributları

Tarix boyu baş geyimləri həm simvolik, həm də siyasi funksiyanı yerinə yetirməli olub. Baş geyimi sahibinin bir növ vizit kartıdır. Azərbaycan milli geyimi də digər milli geyimlər kimi maddi və mənəvi mədəniyyətin uzun və mürəkkəb inkişafı proseslərinin məhsuludur. Geyim xalqın tarixi ilə sıx bağlıdır, maddi mədəniyyətin bütün digər elementlərindən daha çox milli xüsusiyyətləri əks etdirir. Varlı azərbaycanlıların paltarları təbii yüksək keyfiyyətli ipəkdən və nazik yundan tikilirdi. Arxeoloq O.Abibulayevin fikrincə, materialları eramızdan əvvəl IV-III minilliklərə aid olan Kültəpədə aparılan qazıntılar nəticəsində Azərbaycanda ipək haqqında geniş məlumat verilmişdir. Arxeoloq R.Vaydovun sözlərinə görə, Mingəçevirdə ən qədim parçalar kətandan, II əsrdə isə tikilmişdir. 

Geyim əşyaları, o cümlədən şərflər və yorğanlar da təbii ipəkdən hazırlanırdı. Ənənəvi Azərbaycan qadın baş geyimləri arasında örtük, örpək, kəlağayı, tirmə-şal, ləçək, yaylıq, çalma, çarşab, yaşmaq, araxçın, çalma, təsək, nəznaz, çutqu əsas yer tuturdu.Əksər əcnəbilər üçün azərbaycanlı qadınları əsasən örtüklə əlaqələndirsələr də, bu, Azərbaycanda ən məşhur qadın baş geyimi deyildi. Daha aktiv həyat tərzi keçirən şəhərlərdə çadra geniş yayılmışdı, müsəlman adəti isə yalnız on üç və daha yaşlı qızların üzü açıq gəzməsinə icazə verirdi. Kəndlərdə arabir ziyarətə, bazara, şəhərə gedəndə çadra taxırdılar. Kənd qadınları tanışları və ya qohumları ilə ünsiyyət qurarkən üzlərinin aşağı hissəsini yaşmaq çadrasının ucu ilə örtməklə məhdudlaşırdılar. Qadın papaqları ilk növbədə saç düzümündən asılı idi. Məsələ burasındadır ki, şəriətə görə qadınların saçın kənar adamlara göstərilməsi  ədəbsizliyin zirvəsi sayılırdı. Buna görə də baş geyimi olmadan ictimaiyyətə çıxmaq adət deyildi. Əvvəllər qadınlar saçlarını kəsmirdilər. Tanınmış sovet tarixçisi V.Q.Lukonin öz monoqrafiyasında orta əsr miniatürləri ilə bağlı mənbələrə istinad edərək, antik dövrdə araxçın formasında baş geyiminin mövcud olduğunu qeyd edir. 16-17-ci əsrlərə qədər qadınların saçlarını qoyduğu araxçının arxasına trikotaj çanta bağlanırdı. Araxçın istehsalı üçün ən çox istifadə olunurdu. Astar yalnız bir rəngdə idi. Qadın və qız araxçınları rənginə və tikişinə görə fərqlənirdi. Onlar üzərində rəngli, ipək, qızıl saplar, muncuqlar və s. olurdu. 

Ən məşhur baş geyimlərindən biri də kəlağayı idi. Əsrlər boyu kəlağayı Azərbaycan qadınının qarderobunun ayrılmaz hissəsi olub. Kəlağayı istehsalı üçün ən mühüm mərkəzlər Gəncə, Şuşa, Şəki, Şamaxı idi. Bir çox müəlliflər kəlağayı haqqında yazıblar. XVII əsrin ortalarında Azərbaycanda olmuş ingilis səyyahları R. Conson, J. Renim, hollandiyalı J. Streys bildirmişlər ki, Şamaxı bazarında “xəz, ipək, gümüşdən toxunmuş şallar satılan çoxlu yaxşı örtülü sıralar var". Kəlağayı geyinəndə yaş və sosial normalara riayət olunurdu. Beləliklə, yaşlı qadınlar tünd rəngli kəlağayılar - qara və tünd mavi, gənc qadınlar isə müvafiq olaraq daha parlaq bej, ağ, qırmızı, mavi və s. geyinirdi. 

Müsəlman qadınların geyiminin məcburi komponenti evin astanasından çıxarkən başlarını örtən örtük idi. Çadra şəhərlərdə daha çox yayılmışdı, kənd yerlərində isə qadınlar onu yalnız ziyarətə, başqa kəndə, şəhərə və s. Bir qayda olaraq, örtük qara və tünd göy rəngli hamar parçadan tikilirdi və varlı ailələrdən olan qadınlar parlaq rənglərdə zərif ipək çarpayılar alırdılar. Bakıda örtük daha çox yüngül atlaz, ipək və ya muslin parçalardan tikilirdi. Yüngül və yumşaq parçalar daha zərif və gözəl pərdələr hazırlamağa imkan verdi. Daha kasıb qadınlar atlazdan, çintzdən və s. örtüklə kifayətlənirdilər. Ziyarətə, toya çıxmaq üçün damalı ipək parçadan ağ örtük qoyurdular. Bakıda örtünün kəsilməsi iki cür olub: yarımdairəvi və düzbucaqlı. Ombadan aşağı enən üst başlıq qiymətli şallardan zəngin insanlardan ibarət idi. Bədənin yuxarı hissəsi şal, başı isə gözlər, burun və ağız açıq qaldığından gözəlliyi gizlətməkdən daha çox ortaya qoyan Avropa örtüyü ilə örtülmüşdür.əzi müəlliflər çadra və çarşabi müxtəlif baş geyimləri hesab edirlər. Aralarındakı fərq yalnız kəsikdədir. Hər iki halda qadın başdan ayağa bükülüb və eyni parçalardan istifadə olunub.